ویژگی های ممتاز
شهر بیرجند از شمال به شهرستان قاین از جنوب به شهرستان نهبندان و کرمان از شرق به افغانستان و از غرب به شهرستان‌های فردوس و طبس محدود میشود.
این شهر با جاذبه‌های زیبای گردشگری، شهری تنها مانده در دل کویر است که به نگین کویر ایران شهرت یافته است.
شهر بیرجند در دل کویر ایران یکی از مناطق گردشگری محسوب میشود که با توجه به قرار گرفتن در مرکز کویر می‌تواند مکان مناسبی برای سیاحت دوستداران کویر تبدیل شود.
نام اصلی این شهر از دیرباز بیرجند بوده که به صورت‌های بیرجند، برجن، برکند و بیرگند نیز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است.
از لحاظ وضعیت اقلیمی دو عنصر مهم کوه پایه های بلند و دشت های وسیع از مهمترین عوامل تاثیرگذار در آب و هوای این منطقه به شمار می روند نزدیکی به کویر مرکزی ایران و وجود دشت‌های وسیع باعث به وجود آمدن آب و هوای بیابانی با تابستان‌های گرم در این منطقه شده است.
از سوی دیگر کوه های منطقه که بیشتر در جهت غربی - شرقی کشیده شده اند، باعث شده از شدت گرما کاسته شود و منطقه نسبت به مناطق اطراف از اعتدال بیشتری برخوردار باشد.
این شهر دارای مناطق گردشگری فراوانی است که می توان به عمارت کلاه فرنگی اشاره کرد، عمارت کلاه فرنگی یکی از بنای تاریخی بیرجند است این بنا در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده که از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده‌اند.
در مرکز این بنا که محل حکمرانی حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه بر می شود حوض خانه با ویژگی‌های معماری جالب توجهی وجود دارد که در حال حاضر استانداری خراسان جنوبی در مجاورت این بنا قرار دارد.
مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی
این مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودی ، اصطبل ، حمام ، خمخانه، بخش اداری، تالار تشریفات ، استخر وغیره است.
قدیمی ترین بخش این مجموعه در شرق آن واقع است که در زمان حشمت الملک در دو طبقه ساخته شده و اکنون به کتابخانه و معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص داده شده است.
بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به عنوان موزه های باستان شناسی و مردم شناسی استفاده میشود.
آخرین بخش مجموعه که با عنوان بخش اداری ساخته شده درغرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهروی طویل با اتاق هایی در دو طرف است.
مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه در داخل بافت قدیمی شهر بیرجند قرار دارد که تک ایوانی بوده و هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط، حجره های دور تا دور حیاط شاه نشین و حمام از متعلقات این بنا است. سر در ورودی بنا دارای طاق جناغی با تزئینات مقرنس می‌باشد.
بنای شوکتیه در سال 1312 قمری به منظور برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم ساخته شد و در سال 1326 ه.ق اولین مدرسه جدید بیرجند در آن تاسیس شده است.
عمارت رحیم آباد
باغ و عمارت رحیم آباد دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک در حدود سال 1315 قمری بوده است که دارای باغ، انبار، بنای ورودی، استخر وعمارت اصلی است، ویژگی مهم این بنا، تزئینات زیبای آن است که شامل آیینه کاری‌ها وگچبری های بسیار زیبایی با نقش سردیس حیوانات، گل وگیاه و نقوش اسلیمی است.
این حسینیه که به فرمان امیرزاده خاتون ملقب به بی بی نواب یکی از بانوان خاندان خزیمه علم ساخته شده است، به شیوه دو ایوانی است و مهمترین عناصر معماری آن عبارتند از سردر ورودی، فهشتی، صحن، دو ایوان و اتاقهای متعدد، تزئینات این بنا شامل مقرنس کاری، رسمی بندی، کتیبه های گچی و گچبری های اسلیمی و گل و گیاه است.
این خانه تاریخی در خیابان پاسداران شهر بیرجند جای گرفته است.این بنا به پهنای ۲۷۴۴ متر مربع زیر بنا،امکانات آب،برق،جاده دسترسی،گاز،تلفن و مجوز قانونی آماده بهره برداری می باشد. از جاذبه های پیرامون بنا، باغ و عمارت اسکویه و باغ و عمارت شوکت آباد را میتوان نام برد.
سنگ نگاره‌های لاخ مزار کوچ
مجموعه نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند جزو معتبرترین اسناد تاریخی مربوط به خراسان جنوبی به شمار می آیند.
این نگاره ها که بر سطح صخره ای به رنگ سبز مایل به سیاه و به ابعاد پنج در پنج متر ایجاد شده اند، دوره طولانی پیش از تاریخ تا دوران متاخر اسلامی را در بر می گیرند.
مجموعه نگاره های لاخ مزار به 307 مورد می رسد که شامل نقوش انسان، حیوان، گیاه، علامت و نشانه، کتیبه های پهلوی، اشکانی، ساسانی، کتیبه های عربی و کتیبه های فارسی هستند.
سنگ نگاره کال جنگال
کال جنگال نام یکی از دره های عمیق کوه ریچ است و در نزدیکی روستای زمان آباد از توابع بخش مرکزی قرار دارد در قلل نسبتا مرتفع کوهای این دره و بر روی سنگ های صیقلی، پیکره ها و نوشته هایی به خط پهلوی اشکانی نقش بسته که نشانی از زندگی با عظمت پیشینیان این خطه است در میان این کتیبه ها تصویر جدال مرد پارتی با شیر دیده می شود در این تصویر مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه می کند.
بند دره
این بنا در دوره قاجار در زمان حکمرانی امیر حشمت الملک علم ساخته شده است. بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است.
این بنا با 31 متر طول تاج، سه تا پنج متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع مهم ترین بند تاریخی در بیرجند محسوب است.
ردپای حیوانات ماقبل تاریخ در بیرجنداین خانه تاریخی در خیابان پاسداران شهر بیرجند جای گرفته است.این بنا به پهنای ۲۷۴۴ متر مربع زیر بنا،امکانات آب،برق،جاده دسترسی،گاز،تلفن و مجوز قانونی آماده بهره برداری می باشد.از جاذبه های پیرامون بنا، باغ و عمارت اسکویه و باغ و عمارت شوکت آباد را میتوان نام برد.
توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی و با تایید مقامات ذی صلاح علمی ردپای حیوانات عظیم الجثه مربوط به 30 تا 50 میلیون سال سال قبل به روی لایه های موسوم به فلیش بر روی صخره های مربوط به دوران سوم زمین شناسی و به صورت حفره های بیضی شکل شناسایی شده است، این رد پاها در سال 1377 کشف شده اند.
عمرات اکبریه
عمارت اکبریه، یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند است. این بنا در دوره قاجاریه و توسط شوکت الملک در دو اشکوبه ساخته شده‌است.
ریخت معماری آن ترکی با الهامی از معماری روسی است که تلفیق آن با معماری اسلامی، سبک معماری نوینی را نشان می‌دهد. این بنا شامل تالار آیینه، گنبد کلاه فرنگی ، تزئینات مقرنس لانه زنبوری و رسمی بندی که صرفاً برای پذیرایی از نمایندگان سیاسی داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. این عمارت در خیابان معلم بیرجند واقع است.
این خانه تاریخی در خیابان پاسداران شهر بیرجند جای گرفته است.این بنا به پهنای ۲۷۴۴ متر مربع زیر بنا،امکانات آب،برق،جاده دسترسی،گاز،تلفن و مجوز قانونی آماده بهره برداری می باشد.از جاذبه های پیرامون بنا، باغ و عمارت اسکویه و باغ و عمارت شوکت آباد را میتوان نام برد.
آرامگاه حکیم نزاری
آرامگاه سعد الدین نزاری قهستانی، نامور به حکیم نزاری، سراینده سده هفتم هجری، یکی از نقاط دیدنی و تاریخی شهر بیرجند است که در بافت قدیمی شهر جای دارد.این آرامگاه در ابتدای خیابان حکیم نزاری، کنار میدان شهدا، قرار دارد.